Dwangsom

Wat is een dwangsom?

Een dwangsom is een financiële sanctie die door de overheid kan worden opgelegd om naleving van bepaalde regels of voorschriften af te dwingen. Het is een middel om druk uit te oefenen op een overtreder om een bepaalde handeling wel of juist niet te verrichten.

De dwangsom kan worden opgelegd als stok achter de deur. Als de overtreder in gebreke blijft en de opgelegde verplichting niet nakomt, moet hij de dwangsom betalen. Dit geeft een financiële prikkel om de regels wel na te leven. De dwangsom loopt dan als het ware door totdat de overtreding is beëindigd.

Wanneer kan een dwangsom worden opgelegd?

Een bestuursorgaan, zoals de gemeente of provincie, kan een last onder dwangsom opleggen als er sprake is van overtreding van een wettelijk voorschrift. Bijvoorbeeld als iemand zonder vergunning bouwt of milieuregels overtreedt.

Ook de rechter kan in een procedure een dwangsom opleggen om af te dwingen dat zijn uitspraak wordt nageleefd. Bijvoorbeeld als een bedrijf verplicht is om bepaalde maatregelen te nemen, maar dat weigert.

De formele grondslag voor het opleggen van een last onder dwangsom staat in de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Het bestuursorgaan moet in het besluit aangeven wat de overtreding is en welke maatregelen getroffen moeten worden. Ook moet duidelijk zijn wat precies de dwangsom is en wanneer deze verbeurt is.

Hoogte van de dwangsom

De hoogte van de dwangsom moet in verhouding staan tot de zwaarte van het geschonden belang en de beoogde werking. De dwangsom moet hoog genoeg zijn om ervoor te zorgen dat de regels worden nageleefd.

Vaak wordt een bedrag per tijdseenheid vastgesteld, bijvoorbeeld €1.000 per week dat de overtreding voortduurt. Of een bedrag per overtreding, zoals €10.000 per keer dat iemand de regels negeert. De rechter toetst of de opgelegde dwangsom niet buitenproportioneel is.

Procedure en rechtsbescherming

Voordat de overheid een last onder dwangsom oplegt, moet de overtreder de kans krijgen om zich te verweren. De overtreder krijgt de mogelijkheid om schriftelijk of mondeling zienswijzen naar voren te brengen.

Tegen het besluit tot oplegging van de dwangsom staat beroep open bij de bestuursrechter. De rechter toetst dan of het bestuursorgaan in redelijkheid tot dit besluit heeft kunnen komen. Ook de hoogte van de dwangsom kan aan de rechter worden voorgelegd.

Betaling van de dwangsom

Als de overtreder in gebreke blijft en de opgelegde verplichting niet nakomt, moet de dwangsom worden betaald. Het bestuursorgaan hoeft dit niet apart te vorderen, de betalingsverplichting volgt automatisch uit de wet.

De verbeurde dwangsommen komen ten goede aan de staat of het bestuursorgaan dat de last heeft opgelegd. Het is dus niet zo dat de benadeelde partij de dwangsom ontvangt als een soort schadevergoeding.

De overheid moet de dwangsom actief invorderen, anders vervalt de bevoegdheid tot inning na verloop van tijd. Invordering gebeurt via een dwangbevel. Als de overtreder weigert te betalen kan het bestuursorgaan overgaan tot beslaglegging.

Opheffing of vermindering

Als de overtreder alsnog de opgelegde verplichtingen nakomt, hoeft hij slechts de dwangsommen te betalen die tot dat moment zijn verbeurd. De resterende dwangsommen vervallen dan.

Ook kan de rechter om vermindering of opheffing van de dwangsomverplichting worden gevraagd. Bijvoorbeeld als de overtreding maar gedeeltelijk is opgeheven of als de dwangsommen ondertussen zijn opgelopen tot een excessief bedrag.

De rechter kijkt dan naar de verwijtbaarheid en de omstandigheden van het geval. Op basis daarvan kan hij de dwangsom matigen. Maar alleen als het bestuursorgaan dat zelf al had moeten doen. De rechter treedt hierin terughoudend op.

Voor- en nadelen

Een dwangsom heeft als voordeel dat het een effectief pressiemiddel is om naleving af te dwingen, zonder meteen tot een strafrechtelijke vervolging over te hoeven gaan. Ook hoeft niet steeds naar de rechter te worden gestapt voor een verbod of bevel.

Nadelen zijn dat een dwangsom in de praktijk vaak moeilijk invorderbaar blijkt. Ook zijn er risico’s op disproportionele bedragen bij hardleerse overtreders. Of juist te lage bedragen die geen effect sorteren. Het vaststellen van de juiste hoogte is complex.

Critici menen dat een dwangsom het recht vaak vervormt tot een financiële kwestie. Wie het zich kan veroorloven zou regels kunnen negeren. Anderen stellen dat de staat op deze manier ‘afpersingsgeld‘ int. Voorstanders benadrukken juist het effectieve karakter.

Voorbeelden van opgelegde dwangsommen

• Bouwen zonder vergunning – dwangsom van €20.000 met €500 per dag dat de overtreding voortduurt.
• Milieuvervuiling – dwangsom van €50.000 per geconstateerde overtreding.
• Geluidsnormen horeca overtreden – dwangsom van €1.000 per keer dat geluidsmetingen boven de norm uitkomen.
• Uitspraak rechter negeren – dwangsom van €100.000 met €10.000 per week totdat aan uitspraak is voldaan.
• Gemeentelijke kapvergunning – dwangsom van €15.000 als binnen 2 weken de boom niet is gekapt.

Zoals je ziet worden dwangsommen voor uiteenlopende overtredingen opgelegd, vaak met een hoog oplopend bedrag om de druk op de overtreder maximaal op te voeren. Een krachtig middel dus als stok achter de deur.

Hoe verloopt de procedure rondom een dwangsom?

De procedure rondom het opleggen en invorderen van een dwangsom verloopt via een aantal vaste stappen:

1. Voornemen last onder dwangsom

Het bestuursorgaan, bijvoorbeeld de gemeente, stelt vast dat er sprake is van een overtreding. Er wordt een voornemen geformuleerd om een last onder dwangsom op te leggen. De overtreder krijgt de gelegenheid om zienswijzen naar voren te brengen.

2. Besluit last onder dwangsom

Rekening houdend met de zienswijzen van de overtreder neemt het bestuursorgaan een definitief besluit. Hierin staat de overtreding omschreven, de opgelegde maatregelen en de hoogte van de dwangsom. Dit besluit wordt bekendgemaakt aan de overtreder.

3. Bezwaar

De overtreder kan in bezwaar en beroep gaan tegen het opgelegde besluit. Dit schort de werking van de last onder dwangsom niet op. De verplichtingen blijven gelden, ook tijdens een procedure.

4. Verbeuren dwangsom

Als de overtreder in gebreke blijft, verbeurt hij de dwangsom. Dit gebeurt van rechtswege, zonder dat het bestuursorgaan iets hoeft te doen. De betalingsverplichting ontstaat automatisch.

5. Invordering dwangsom

Het bestuursorgaan zal via een dwangbevel overgaan tot invordering van de verbeurde dwangsommen. Als de overtreder weigert te betalen kan er beslag worden gelegd op goederen.

6. Opheffing of vermindering

Als de overtreding wordt beëindigd, kan de rechter om opheffing of matiging van de dwangsom worden gevraagd. De rechter kan nog openstaande dwangsommen dan kwijtschelden of verminderen.

Deze procedure zorgt ervoor dat de dwangsom effectief kan worden ingezet, met voldoende rechtswaarborgen voor de overtreder. Het geeft het bestuursorgaan de mogelijkheid om naleving van regels af te dwingen.

Wanneer is een dwangsom effectief en rechtmatig?

Of een dwangsom effectief en rechtmatig is, hangt van een aantal factoren af:

Hoogte van de dwangsom

• De dwangsom moet hoog genoeg zijn om naleving af te dwingen. Is het bedrag te laag, dan heeft de overtreder geen prikkel om de regels na te leven.
• Maar een buitensporig hoge dwangsom kan weer disproportioneel zijn. De rechter toetst daarom de hoogte.

Opbouw van de dwangsom

• Vaak wordt gewerkt met een vast bedrag per tijdseenheid of per geconstateerde overtreding. Zo loopt de dwangsom gestaag op en neemt de druk toe.
• Soms wordt ook een eindbedrag genoemd. Dan weet de overtreder precies waar hij aan toe is.

Kans op invordering

• Als de kans klein is dat de dwangsom daadwerkelijk wordt geïncasseerd, werkt het minder goed. De overtreder schat dan in dat hij ermee wegkomt.
• Daarom is effectieve invordering door het bestuursorgaan van groot belang voor de werking.

Rechtsbescherming

• De overtreder moet voldoende mogelijkheden hebben om bezwaar te maken, anders is de dwangsom niet rechtmatig.
• Ook vermindering of opheffing achteraf moet mogelijk zijn, om buitenproportionele dwangsommen te voorkomen.

Als aan deze voorwaarden is voldaan, kan een dwangsom een effectief én rechtmatig instrument zijn om regelnaleving af te dwingen. De belangen van zowel overheid als overtreder zijn dan voldoende gewaarborgd.

Hoe kunnen excessief hoge dwangsommen worden voorkomen?

Dwangsommen kunnen flink oplopen tot torenhoge bedragen. Om excessief hoge dwangsommen te voorkomen zijn er een aantal mogelijkheden:

Matigingsbevoegdheid bestuursorgaan : Het bestuursorgaan dat de dwangsom oplegt, kan op eigen initiatief de dwangsom matigen (verlagen) als deze bovenmatig hoog dreigt te worden.

Eindbedrag noemen : In het opleggingsbesluit kan direct een maximaal eindbedrag worden genoemd, zodat de overtreder weet waar hij aan toe is.

Tijdige opheffing overtreding belonen : Als de overtreder de overtreding alsnog opheft voordat de dwangsom extreem hoog is opgelopen, vervallen de nog openstaande dwangsommen. Dit stimuleert tijdig ingrijpen.

Recht op vermindering achteraf : Ook nadat de dwangsom excessief hoog is opgelopen, kan de rechter om matiging worden gevraagd. Dit vangnet voorkomt onredelijk hoge bedragen.

Toetsing door rechter vooraf : De bestuursrechter kan de opgelegde dwangsom toetsen, ook in een procedure vooraf. Zo kan hij bijsturen als een dwangsom overduidelijk te hoog is.

Door een verstandige invulling van deze mogelijkheden kunnen disproportionele dwangsommen worden voorkomen. Het draait om evenredigheid tussen overtreding en sanctie. Excessieve bedragen zouden immers contraproductief werken.